Weterani
JAN NOWICKI
Aktor teatralny i filmowy, urodzony 5 listopada 1939 w miasteczku Kowal na Pojezierzu Gostyńskim. Jedna z najbardziej wyrazistych osobowości aktorskich na polskiej scenie – „(...) kobieciarz, karciarz (Szu), Książę (Konstanty), Józef K. u Kafki, kluczowy kina kreator, kapryśny kapitalista, mody kreator, korny katolik z Kowala... To tylko część jego znaków firmowych" - mówi o aktorze Jerzy Jarocki.
Maturę zdał w 1958, po czym rozpoczął studia aktorskie w Państwowej Wyższej Szkole Teatralnej i Filmowej w Łodzi, których nie ukończył. Krótko pracował w kopalni i po raz kolejny zdał do szkoły aktorskiej, tym razem w Krakowie. Był uczniem Eugeniusza Fuldego i Jerzego Jarockiego. Dyplom uzyskał w 1964. Jeszcze w tym samym roku zadebiutował na scenie Starego Teatru, z którym jest nieprzerwanie związany do dziś, rolą Piotra w WARIATCE Z CHAILLOT Jeana Giraudoux w reżyserii Zygmunta Hübnera. Równocześnie rozpoczął pracę w filmie. Zagrał w PIERWSZYM DNIU WOLNOŚCI Aleksandra Forda (1964), następnie wcielił się w postać kapitana Wyganowskiego w POPIOŁACH w reżyserii Andrzeja Wajdy (1965).
W latach 1965-1971 Nowicki zagrał kilkanaście ról na deskach Starego Teatru.
Nowicki o aparycji intrygującego amanta grał w tym okresie różne postacie. Był m.in.: Arturem w TANGU Sławomira Mrożka w reżyserii Jerzego Jarockiego (1965), Brindsleyem w CZARNEJ KOMEDII Petera Shaffera w reżyserii Zygmunta Hübnera (1968), Lucencjuszem w POSKROMIENIU ZŁOŚNICY Szekspira w reżyserii Hübnera (1969), Jackiem we WSZYSTKO W OGRODZIE Edwarda Albee'ego w reżyserii Jerzego Jarockiego (1970) oraz Faustem w TRAGICZNYCH DZIEJACH DOKTORA FAUSTUSA Christophera Marlowe'a w reżyserii Bohdana Korzeniewskiego (1971). W tych rolach Nowicki dowiódł swojej warsztatowej biegłości, z powodzeniem dając sobie radę zarówno w repertuarze klasycznym, jak i współczesnym.
Aktor, którego zawsze wyróżniała "swoboda scenicznego sposobu bycia" i "naturalność", wiele występował także w filmie. W 1966 zagrał w BARIERZE Jerzego Skolimowskiego rolę Staszka - uosobienie powojennego, młodego pokolenia. W 1968 był Kettlingiem w PANU WOŁODYJOWSKIM Jerzego Hoffmana. U Krzysztofa Zanussiego wcielił się w postać Marka w ŻYCIU RODZINNYM (1970). Zagrał także w DZIURZE W ZIEMI Andrzeja Kondratiuka (1970) i Józefa w SANATORIUM POD KLEPSYDRĄ według Brunona Schulza w reżyserii Jerzego Wojciecha Hasa (1973).
Lata 70. przyniosły aktorowi szeroką popularność i uznanie dzięki rolom w głośnych filmach. W tym czasie współpracował przede wszystkim z reżyserką Martą Meszaros, zagrał u niej m.in. Janosa w filmie ONE DWIE (1977), Andrasa Novaka w JAK TO W DOMU (1978) i Marka w PO DRODZE (1979). Wcielił się w postać Tomasza Piątka w SPIRALI Krzysztofa Zanussiego (1978), wystąpił również jako tytułowy bohater w WIELKIM SZU Sylwestra Chęcińskiego (1983). To "kultowa" rola, w której Nowicki pokazał "sarkastyczne skrzywienie ust" i "diaboliczny uśmiech", sprawiające, że postać czterdziestokilkuletniego szulera stała się jednym z najbardziej wyrazistych portretów filmowych ostatnich dwóch dziesięcioleci.
Ale ta dekada to przede wszystkim wybitne kreacje Nowickiego w Starym Teatrze: Mikołaja Stawrogina w BIESACH Fiodora Dostojewskiego w reżyserii Andrzeja Wajdy (1971), Józefa K. w PROCESIE według Franza Kafki w reżyserii Jerzego Jarockiego (1973) oraz kolejne doskonałe kreacje aktorskie w spektaklach reżyserowanych przez Wajdę - Wielkiego Księcia w NOCY LISTOPADOWEJ Stanisława Wyspiańskiego (1974) i Rogożyna w NASTAZJI FILIPOWNEJ według IDIOTY Dostojewskiego (1977). Te role uczyniły z Nowickiego jednego z najwybitniejszych aktorów polskich swoich czasów i na stałe weszły do historii polskiego teatru.
Zwieńczeniem pracy z Wajdą była rola Rogożyna w NASTAZJI FILIPOWNEJ, niezwykły aktorski duet z Jerzym Radziwiłowiczem - Myszkinem. Reżyser zostawił wykonawcom wiele swobody, pozwolił na improwizację. Zorganizowano otwarte dla publiczności pokazy prób. Nowicki mówił:
"Trzeba myśleć Dostojewskim, jest tak wspaniały, że wcale nie trzeba grać, wystarczy zagrać swoje własne "przeklęte problemy'." (Zofia Szczygielska, „Nowicki", WAiF, Warszawa 1984)
NASTAZJA FILIPOWNA była ekspresją duchowego wnętrza, znakomitym popisem dwójki aktorów.
Rola Wielkiego Księcia została przeniesiona do telewizyjnego spektaklu Wajdy w 1978. W Teatrze Telewizji Nowicki pracował już wcześniej. Debiutował w 1970 rolą w GRACZU Fiodora Dostojewskiego w reżyserii Bogdana Hussakowskiego. Do dziś zagrał tam kilkadziesiąt ról, m.in.: Görana Persona w ERYKU XIV Augusta Strindberga w reżyserii Jerzego Gruzy (1979), Hansa Christiana Andersena w Z ŻYCIA GLIST Per Olova Enquista w reżyserii Krzysztofa Babickiego (1988), Wengierowicza - ojca w PŁATONOWIE Antoniego Czechowa w reżyserii Andrzeja Domalika (1992) oraz Swidrygajłowa w DUNI według ZBRODNI I KARY Dostojewskiego w reżyserii Leszka Wosiewicza (1993).
W latach 80. w Starym Teatrze nie pojawiały się przedstawienia na skalę talentu Nowickiego. Tę sytuację aktor rekompensował ciekawymi rolami w Teatrze Telewizji oraz w kinie, gdzie stworzył m.in.: pamiętną rolę Księcia Hansa Friedricha von Teuss w MAGNACIE Filipa Bajona (1986) oraz Pana Belzebuba w LAWIE według III części DZIADÓW Mickiewicza w reżyserii Tadeusza Konwickiego (1989).
Nowicki, kiedyś pierwszy amant polskiego kina, a potem, wbrew swojemu emploi, twórca złożonych psychologicznie, wielowymiarowych ról, pozostaje wciąż w centrum uwagi. W Starym Teatrze występuje wprawdzie rzadziej - był m.in. Nieznajomym w DRODZE DO DAMASZKU Augusta Strindberga w reżyserii Krzysztofa Babickiego (1991), Tefuanem Saraskier-Bangą w TAK ZWANEJ LUDZKOŚCI W OBŁĘDZIE według Witkacego w reżyserii Jerzego Grzegorzewskiego (1992), Sieriebriakowem w WUJASZKU WANI Czechowa w reżyserii Rudolfa Zioło (1993), ale w kinie zagrał m.in. w kasowych MŁODYCH WILKACH Jarosława Żamojdy (1995), HISTORII KINA W POPIELAWACH Jana Jakuba Kolskiego (1998), PRZEDWIOŚNIU Filipa Bajona (2000), w serialu telewizyjnym PRZEPROWADZKI Leszka Wosiewicza (2000). W 2001 gościnnie, na deskach Teatru Bagatela w Krakowie, wykreował świetną rolę, wcielając się w postać Czebutykina z dramatu Antoniego Czechowa TRZY SIOSTRY wyreżyserowanego przez Andrzeja Domalika. Krystian Lupa powiedział kiedyś o Nowickim:
"Twarz ta przemienia się, starzeje, w zakątkach rysów osadza się zmęczenie i rozczarowanie... a przecież nadal hipnotyzuje ze szczyptą autorefleksyjnego dystansu. Uśmiech stał się bardziej sardoniczny, kiedy przestał (przynajmniej tak bezpośrednio) być erotycznym zewem... Choć przecież Nowicki nadal pozostaje amantem..."
NA PODSTAWIE: Monika Mokrzycka-Pokora (culture.pl)
JAN MACHULSKI
Aktor, reżyser teatralny, pedagog. Ojciec reżysera Juliusza Machulskiego. Urodził się 3 lipca 1928 roku w Łodzi. W czasie wojny, jako czternastolatek został zmuszony do pracy w zakładach samochodowych „Polski Fiat". Dopiero po 1945 podjął naukę w szkole średniej i zdał maturę, a w latach 1950-54 studiował w łódzkiej PWSA. Ukończył również w 1971 Wydział Reżyserii Państwowej Wyższej Szkoły Teatralnej (PWST) w Warszawie.
Jest społecznikiem i pedagogiem z powołania. W 1974 roku został wykładowcą na Wydziale Aktorskim łódzkiej Państwowej Wyższej Szkoły Filmowej, Telewizyjnej i Teatralnej im. Leona Schillera (PWSFTViT). Dwukrotnie był dziekanem tego wydziału - w latach 1982-84 i 1989-96. Obecnie jest prodziekanem.
Machulski tak mówi o swoim aktorstwie filmowym: "Grając w filmach poznawałem specyfikę aktorstwa filmowego. Zobaczyłem siebie, mogłem eliminować złe rzeczy. Nauczyłem się, że lepiej mniej niż dużo. (...) Wiedziałem, że zbliżenie musi być krótkie. Że montaż gra za mnie. Że gram w kinie w moll, a w teatrze w dur." (Jan Machulski CHŁOPAK Z HOLLYŁÓDŹ [wspomnienia], Warszawa 1999)
W filmie debiutował w 1953 roku epizodyczną rolą junaka SP u Konrada Nałęckiego w SPRAWIE KONIA (3) w TRZECH OPOWIEŚCIACH. Dopiero w 1958 roku wystąpił w znaczącej roli porucznika Stanisława Kamienia, pilota Dywizjonu 306 u Huberta Drapelli w HISTORII JEDNEGO MYŚLIWCA. W tym samym roku zagrał rolę porucznika Pileckiego w filmie ORZEŁ Leonarda Buczkowskiego i marynarza Janka, narzeczonego Irki w WOLNYM MIEŚCIE Stanisława Różewicza. Jednak prawdziwe uznanie i popularność przyniosła aktorowi rola w OSTATNIM DNIU LATA Tadeusza Konwickiego (1958). Sama Maria Dąbrowska w swych pamiętnikach nazwała film "wydarzeniem w skali światowej". Zaś o grze aktorskiej napisała:
"[Aktorzy], a zwłaszcza Machulski, grali tak, że nie czuło się w nich aktorstwa. Dla mnie taka gra jest najlepsza, tak, jak najlepszy jest w powieści styl, którego się nie zauważa" (cytat wg Kazimierza A. Lewkowskiego ZDOBYWANIE ŻYCIA [szkic biograficzny na 40-lecie pracy Jana Machulskiego] Warszawa 1994).
Film został nagrodzony Grand Prix na MIĘDZYNARODOWYM FESTIWALU FILMOWYM w Wenecji, Nagrodą Główną na EXPO w Brukseli i I nagrodą na MIĘDZYNARODOWYM FESTIWALU FILMOWYM w Londynie.
Inne role to m.in.: Wacław Jasiński u Wandy Jakubowskiej w HISTORII WSPÓŁCZESNEJ (1960), pierwszoplanowa rola Karola Borowskiego w filmie DRUGI CZŁOWIEK (1961) u Konrada Nałęckiego, Doktor u Jana Batorego w ODWIEDZINACH PREZYDENTA (1961), porucznik Adam Włodarczyk u Bohdana Poręby w DALEKA JEST DROGA (1963), Fred Van Houben, detektyw z Brukseli u Stanisława Lenartowicza w PAMIĘTNIKU PANI HANKI (1963). Machulski wspomina, że Krzysztof Teodor Toeplitz w tygodniku "Świat" przyznał mu "Oskara" za tę drugoplanową rolę. Była to jego pierwsza filmowa kreacja o charakterze komediowym i właśnie dzięki niej zauważył go Janusz Majewski. Reżyser zaproponował Machulskiemu kilka ról sensacyjno-komediowych w filmach telewizyjnych, m.in. w AWATAR, CZYLI ZAMIANA DUSZ (1964) z cyklu OPOWIEŚCI NIEZWYKŁE. Ich współpraca tak dobrze się układała, że Janusz Majewski napisał specjalnie dla Machulskiego scenariusz do filmu SUBLOKATOR (1966). Aktor zagrał w filmie jedyną męską rolę, tytułowego sublokatora.
"Postać Ludwika, cichego naukowca, który wpada w pułapkę zastawioną przez kilka samotnych kobiet, wymagała dyskretnego, zręcznego komizmu, jaki bardzo lubię" - mówił o tej roli aktor. („Film" 2003 nr 08)
Następną dużą rolę komediową - kapitana Stanisława Karskiego zagrał aktor w RZECZPOSPOLITEJ BABSKIEJ (1969). Reżyserem filmu był Hieronim Przybył. Niestety nie proponowano Machulskiemu wielu ról komediowych, choć chciał ich zagrać więcej i żałuje, że w naszym kinie brak było takich postaci, jakie grywał Jack Lemmon, którego aktorstwo jest mu bardzo bliskie. Inne jego role filmowe to m.in.: porucznik UB u Juliana Dziedziny w RACHUNKU SUMIENIA (1964), hrabia Pena Flor u Wojciecha Jerzego Hasa w RĘKOPISIE ZNALEZIONYM W SARAGOSSIE (1964), dyrygent chóru u Hieronima Przybyła w POZNAŃSKICH SŁOWIKACH (1965), Runiewski u Stanisława Lenartowicza w UPIORZE (1967), Joachim u Jerzego Kawalerowicza w GRZE (1968), Julian Ochocki u Wojciecha Jerzego Hasa w LALCE (1968), autor u Mieczysława Waśkowskiego w PRAWDZIWIE MAGICZNYM SKLEPIE (1969), major, komendant miasta u Aleksandra Ścibora Rylskiego w SĄSIADACH (1969), Piotr, ojciec Tomka u Jana Rybkowskiego w ALBUMIE POLSKIM (1970), reżyser Zygmunt Zawada u Jerzego Zarzyckiego w POGONI ZA ADAMEM (1970), adwokat Jan u Andrzeja J. Piotrowskiego w filmie Z TAMTEJ STRONY TĘCZY (1972), ojciec Andrzeja u Janusza Kijowskiego w INDEKSIE (1977).
W 1981 roku zagrał rolę, która przyniosła mu największą popularność - kasiarza Henryka Kwinto w VABANKU reżyserowanym przez swojego syna Juliusza Machulskiego. Aktor wspomina: "Kwinto stał się moją kultową rolą. Tak mnie witają starzy i młodzi, a nawet bardzo młodzi ludzie. Również za granicą, w ośrodkach polonijnych popularność tej roli jest ogromna. Zarówno w Europie, Ameryce, jak i w RPA." ("Film", 2003, nr 08)
W postać Kwinty aktor wcielił się również w VABANKU II CZYLI RIPOŚCIE (1984). U Juliusza Machulskiego zagrał jeszcze kilka ról: Kwintka w KINGSAJZIE, "Big Jima" Cimina, ojca chrzestnego mafii w Chicago w DEJA VU (1989), pułkownika Markowskiego w SZWADRONIE (1992), Jana Padlewskiego, ojca Doroty w serii I i II MATEK, ŻON I KOCHANEK (1995), nadinspektora w KILERZE (1997) i Zenona, generała policji w KILERÓW 2-ÓCH (1999) oraz Tadeusza Hagena w VINCI (2004). Zagrał Wolskiego, ochmistrza dworu w odcinkach 1-8 serialu KRÓLOWA BONA (1980) i w filmie EPITAFIUM DLA BARBARY RADZIWIŁŁÓWNY (1982) - serial i film w reż. Janusza Majewskiego.
Pozostałe role filmowe to m.in.: pułkownik u Waldemara Dzikiego w CUDOWNYM DZIECKU (1986), teść Miauczyńskiego u Marka Koterskiego w ŻYCIU WEWNĘTRZNYM (1986), generał Jastrzębski u Juliusza Janickiego w POMIĘDZY WILKI (1988), Józef Małecki u Janusza Kijowskiego w STAN STRACHU (1989), Walenda, major SB u Władysława Pasikowskiego w PSACH (1992) i PSACH 2: OSTATNIA KREW (1994), pułkownik u Waldemara Krzystka w POLSKIEJ ŚMIERCI (1994), dziadek u Mirosława Borka w CUDZYM SZCZĘŚCIU (prod. Polska, Niemcy) (1997), Franciszek Jaszczuk, dyrektor szkoły u Jana Hryniaka w PRZYSTANI (1997), Andrzej "Bos" u Konrada Niewolskiego w D.I.L. (2002).
W 2005 zagrał: komtura Zygfryda u Rafała Buksa i Pawła Czarzastego w 1409. AFERA NA ZAMKU BARTENSTEIN, fotografa u Michała Rosy w CO SŁONKO WIDZIAŁO, Kwintowskiego u Bartosza Brzeskota w NIE MA TAKIEGO NUMERU.
Aktor występował również w serialach, gdzie zagrał m.in.: inżyniera Urbana Budnego u Ryszarda Bera w odcinku KATASTROFA w NAJWAŻNIEJSZY DZIEŃ ŻYCIA (1974), lekarza u Zbigniewa Chmielewskiego w odcinku PEŁNIĄCY OBOWIĄZKI (5) w DYREKTORZY (1975), docenta Jacka Weredę u Krzysztofa Szmagiera w odcinku DZIWNY WYPADEK (3) w 07 ZGŁOŚ SIĘ (1976), ojca Ani w odcinku 4-7 u Zbigniewa Chmielewskiego w DALEKO OD SZOSY (1976), mecenasa Stefana Kozakiewicza u Janusza Morgensterna w odcinkach 8, 9, 11 w serialu POLSKIE DROGI (1976), Andrzeja u Janusza Kidawy w odcinku 6 w BIAŁYM TANGU (1981), Adama Skoczyńskiego u Pawła Karpińskiego w FITNESS CLUB (1994-95), prezesa "Geobanku" u Wojciecha Wójcika w odcinkach 7-9 i w EKSTRADYCJI 2 (1996) i w odcinku 1 w EKSTRADYCJI 3 (1998), Karola Kryńskiego u Macieja Dejczera w odcinku 85 w NA DOBRE I NA ZŁE (2001), pana Jerzego u Witolda Adamka w MISS MOKREGO PODKOSZULKA z cyklu ŚWIĘTA POLSKIE (2002), aktora Władysława u Macieja Wojtyszki w odcinkach 3-5 w ALE SIĘ KRĘCI! (2006) i ojca Izy u Sebastiana Chrondrokostasa w odcinkach 108 i 109 w PENSJONACIE POD RÓŻĄ (2006).
Jego role w filmach zagranicznych to m.in. pierwszoplanowa postać Milenberga, szefa gangu u Janusza Wazowa w IZKUSTVENATA PATICA (prod. Bułgaria, 1974), Reinbergera u Jarosława Balika w ZRCADLENI (prod. Czechosłowacja, 1977). Wystąpił u Ondrásza Kerna w ORLSZÁNSZÁJ (prod. Węgry, 1979). Zagrał pułkownika Krugera u Alexandra Ramati w AND THE VIOLINS STOPPED PLAYING (prod. Szwajcaria, USA, 1988) i majordomusa u Kate Dolidze w DINOZAVRIS (prod. Gruzja, 1993).
Występował w teatrach: w Olsztynie (1954-55), Ziemi Opolskiej w Opolu (1955-57), Teatrze im. Juliusz Osterwy w Lublinie (1957-62), Nowym w Łodzi (1963-66), Polskim w Warszawie (1966-72), Narodowym (1972-74). W 1963 roku debiutował jako reżyser teatralny. W 1974 roku założył razem z żoną Haliną Teatr Ochoty w Warszawie. Był jego dyrektorem do 1996 roku.
W Teatrze TV występował jako aktor i reżyserował sztuki.
Jest pomysłodawcą łódzkiej Alei Gwiazd na ulicy Piotrkowskiej. W 1998 roku odsłonięto gwiazdę Machulskiego.
W 1999 roku uzyskał tytuł „Łodzianina Roku 1998" w plebiscycie zorganizowanym przez Radio Łódź. W 2000 nadano mu tytuł Honorowego Obywatela Zamościa. W 2002, podczas 7. FESTIWALU GWIAZD odcisnął dłoń na Promenadzie Gwiazd w Międzyzdrojach.
NA PODSTAWIE: Halina Olczak-Moraczewska (culture.pl)
